Trước đây khu đền rộng hơn bao gồm có cả một khu vực lùm cây vây mọc xung quanh, tới mức có lần đã có hổ lạc rừng vào trú ngụ. Hiện tại thì diện tích của khu di tích khoảng 1,6ha. Hướng chính của di tích là hướng Nam. Phía sau là một quần thể núi non gồm núi Mão, núi Gươm, núi Cồn Thông, núi Voi làm điểm tựa, trông thật hùng vĩ và khoáng đạt. Riêng núi Cờ nằm phía Đông, xưa có tượng đá thần đồng, cũng góp phần tăng thêm vẻ hùng vĩ. Có 2 cách gọi tên khu di tích: Theo Hán ngữ là Cương Quốc Công Từ (Đền thờ Cương Quốc Công). Gọi theo tiếng Hán Nôm là Đền Nguyễn Xí dân gian còn quen gọi là đền thờ họ Nguyễn Đình.
Khu đền được khởi công theo lệnh của vua Lê Thái Tông vào năm 1467. Nhưng trải qua binh hỏa trong thời kỳ chiến tranh phong kiến Lê – Mạc, rồi Trịnh – Nguyễn, chống Pháp, Chống Mỹ đền thờ đã bị thiêu hủy, có lúc chỉ trơ lại một số cây cột ở nhà thượng điện. Nhưng rồi sau đó được trùng tu lại. Đợt trùng tu năm 1990 -1902 làm ngôi Thượng điện 3 gian, lợp ngói xây tường và được giữ nguyên cho đến nay. Kế đó là đợt trùng tu kéo dài trong nhiều năm thuộc thập kỷ 20.
Năm 1926 lại tiếp tục trùng tu với nội dung là: xây công trình Nghi môn, Tam quan, cột đại đăng, cầu vồng, khai hồ bán nguyệt. mọi công việc được hoàn thành vào mùa hè năm 1928. Năm 1933, đúc chuông – niên đại Bảo Đại thứ 8. Trong di tích có: – Khu Hoa biểu ( Bảng hổ, Tứ trụ ). – Cầu ao ( Cầu vồng, Ao bán nguyệt). – Tam quan ( Cột đèn, Tả môn và hữu môn, chính môn ). – Khu chính điện ( Nhà Bái đường, Trung điện, Gác Chuông – Khánh, Nhà Tả vu- Hữu vu, Nhà Thượng điện ) Các hiện vật trong di tích: Có giá trị điêu khắc gồm. – Có 3 bia đá ” Thái sư Cương Quốc Công di Huấn”, ” Thái sư Cương Quốc Công bi ký” do trạng nguyên Nguyễn Trực theo lệnh vua Lê Thánh Tông soạn ” Tự điền cận hiệu tịnh miếu quy chế”. – 1 Kiệu Rồng – 2 Con hạc (đứng trên lưng rùa) – Hai bức cuốn thư sơn son thiếp vàng (một ở trung điện, một ở bái đường) – Hai tương hổ sư bằng gỗ mít,(đặt ở hai bên trước thượng điện) – Chuông đồng. – Đồ tế khí hoặc bằng gỗ sơn son thiếp vàng hoặc bằng sứ, đất nung hoặc bằng ngà hoặc bằng kim loại hoặc bằng vải thêu… – Câu đối, hoành phi, văn bia… ( Dựa theo hồ sơ di tích đền thờ Nguyễn Xí xã Nghi Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh nghệ Tĩnh, sở Văn Hoá và thông tin tỉnh Nghệ Tĩnh. Bảo tàng tổng hợp, người lập hồ sơ: Nguyễn Đức Kiểm, 1989).
Thái sư Cương Quốc Công Nguyễn Xí sinh năm Đinh Sửu 1379 là một trong những vị tướng tài Khai Quốc Công Thần đời Nhà Lê. Trong cuộc chiến tranh chống quân Minh xâm lược Ông đã nhiều lần lập công lớn với nghĩa quân.
Sau khi bình định đất nước Ông lần lượt được phong giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều đình trong đó năm 1460 Ông được phong tước Nhập Nội Hữu Tướng Quốc, Sát Quận Công, sau đó được phong tước Thái Uý.
Năm ất Dậu , niên hiệu Quang Thuận thứ 6 (1465), ông qua đời, hưởng thọ 69 tuổi. Nhà vua nghe tin vô cùng đau buồn, thương tiếc, 3 ngày không ngự triều và than rằng: ” Từ khi khai quốc đến nay, chẳng ai được như Ngươi”. Thi hài của ông được mang về an táng tại quê nhà.
Năm1467, nhà vua ban chiếu hà xuất cho 1000 quan tiền xây đền thờ cho người tại quê nhà. Lễ hội đền Nguyễn Xí là một lễ hội dòng họ gắn với quần thể di tích. Đây là một trong những lễ hội truyền thống lớn ở Nghệ An. Lễ hội thể hiện rất rõ sự gắn kết giữa văn hoá dòng họ và văn hoá làng xã.
Phần Lễ: Được tổ chức vào ngày 30 tháng 1 và ngày mồng một tháng 2 âm lịch hàng năm.
+ Ngày 30 tháng 1, tổ chức lễ yết và dâng hương tại bái đường.
+ Đêm 30 tháng 1, tổ chức đốt pháo bông và hát chầu văn, thi văn nghệ quần chúng.
+ Sáng ngày mồng 1 tháng 2, tổ chức đám rước kiệu gồm: Kiệu sắc phong của Nguyễn Xí, kiệu rước bằng di tích lịch sử văn hoá Quốc gia.
Phần hội: Các trò chơi dân gian truyền thống: Chọi gà, đu tiêu, cờ người, cờ thẻ, đấu vật, kéo co….
+ Tham quan các di tích thắng cảnh: Đền thờ, lăng mộ Nguyễn Sư Hồi, bãi biển Cửa Lò, núi Cờ, núi Kiếm, núi Voi.
Trong Lễ hội có hàng vạn con cháu họ Nguyễn Đình khắp bốn phương về tụ họp và du khách thập phương về dâng hương cầu tài, cầu lộc, cầu may mắn.
Di tích lịch sử đền Nguyễn Xí được phát huy trong cụm di tích danh thắng tại thị xã Cửa Lò và vùng phụ cận tạo thành một tour du lịch văn hoá tâm linh đặc sắc, hấp dẫn du khách trong và ngoài nước.
