Theo sử sách để lại, đền được xây dựng từ thời hậu Lê (1630) là công trình kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng thờ những vị thần có công với nước. Tương truyền vào năm Chính Hòa thứ ba (1682), cuộc sống của người dân Yên Lương không yên ổn, ngư dân đi biển gặp sóng to, gió lớn; mùa màng thất bát, đói kém, bệnh tật triền miên.
Làng đã cử người ra đền Cờn (Quỳnh Phương, Quỳnh Lưu) rước chân hương về thờ Tứ vị thánh nương, bốn vị thần thường giúp dân thuận buồm, xuôi gió, phù hộ cho ngư dân ra khơi, vào lộng bình yên, làm ăn thuận lợi. Hiện nay, ngoài thờ Tứ vị thánh nương, đền còn thờ các vị thần: Tam Thế Phật; Cao Sơn Cao Các; cá Ông; Đức Thánh Sơn thần đảo Lan Châu. Trong những năm kháng chiến, đền Yên Lương là nơi hội họp bí mật của các tổ chức cứu quốc; là nơi tập trung nhân dân trong làng đấu tranh chống sưu cao, thuế nặng, là địa điểm phát động phong trào “Bình dân, học vụ”…
Hiện trong đền còn lưu giữ 132 hiện vật, trong đó có 16 hiện vật cổ: long ngai bài vị, chuông đồng, hoành phi, câu đối, bộ xương cá Ông… Đây là những hiện vật quý giá, có giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật. Đặc biệt, tòa trung điện đến nay vẫn được giữ nguyên lối kiến trúc đời Nguyễn, 3 gian, 2 hồi, 4 vì; bộ khung bằng gỗ lim, nền lát gạch đất nung, lợp ngói mũi hài; hệ thống cột nhà được trang trí rồng phượng, sơn son thiếp vàng; các góc mái đắp nổi hình tứ linh, tứ quý.
Thượng điện và hạ điện được người dân phục dựng, trùng tu lại theo nguyên bản kiến trúc thời Nguyễn tạo nên vẻ cổ kính, uy nghiêm cho ngôi đền.
Hằng năm, đền Yên Lương có 2 kỳ lễ trọng: Lễ Kỳ Yên vào Rằm tháng Hai (âm lịch) và Lễ Lục Ngoạt vào các ngày trung tuần tháng Sáu (âm lịch). Trong các kỳ lễ này, người dân tổ chức nhiều hoạt động thể hiện tín ngưỡng và bản sắc văn hóa của ngư dân vùng biển như: rước kiệu nghinh thần, tế thần và các hoạt động lễ hội: chọi gà, đánh đu…
Đặc biệt, Lễ Lục Ngoạt đã trở thành lễ hội truyền thống của ngư dân làng Yên Lương. Lễ diễn ra vào 3 ngày (14, 15, 16) tháng Sáu âm lịch với lễ yết cáo trời đất, lễ rước kiệu, lễ đại tế. Ngày này, người dân trong vùng tập trung dâng hương, hoa, trà, quả; làm cỗ mặn tam sinh tế thần và vật không thể thiếu là oản nếp. Vào các ngày sóc, vọng, dịp Tết cổ truyền, nhân dân trong làng tới đền thắp hương, thờ cúng, cầu cho mùa màng tươi tốt, đi biển bằng an, con cái học hành tấn tới.
Đền Yên Lương có vị trí quan trọng trong đời sống tâm linh của người dân vùng biển, do đó, khi có chủ trương trùng tu, phục dựng lại đền, người dân đã tự nguyện góp công, góp của xây dựng đền, cung tiến đồ tế khí, nhận chăm sóc, bảo vệ đền không lấy phí…
Đền Yên Lương từ bao đời nay đã trở thành địa điểm văn hóa tâm linh, nơi gửi gắm niềm tin, ước muốn được thần linh che chở, bảo hộ của người dân Nghi Thủy. Hoạt động lễ hội được tổ chức hàng năm tại đền thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của người dân, góp phần bảo lưu các giá trị truyền thống, giáo dục lòng yêu nước và tinh thần thượng võ, đoàn kết cộng đồng cho thế hệ trẻ. Ngoài ra, đền còn có giá trị kiến trúc nghệ thuật độc đáo, giá trị lịch sử và giá trị văn hóa du lịch. Với ý nghĩa đó, đền được công nhận là Di tích Lịch sử văn hóa cấp tỉnh theo Quyết định 3597/QĐ-UBND.VX năm 2011 của UBND tỉnh. Trong tương lai, đền sẽ là điểm đến tâm linh của du khách trong và ngoài tỉnh.
Theo: Duy Nam
