Đền Hoàng Mười thờ theo hệ thống đạo mẫu tứ phủ, nghĩa là bốn cõi, mỗi cõi đều được một bà mẹ chủ trì. Mẫu Cửu Trùng chủ cõi trời, Mẫu Thượng Ngàn chủ cõi non, Mẫu Thoải chủ cõi nước, Mẫu Địa chủ cõi trần gian. Ngoài ra, đền còn thờ 5 vị tướng, mười hai vị cô và 10 vị hoàng. Vị thần chính của ngôi đền này là ông Hoàng Mười, con trai Bát Hải Đại Vương ở hồ Đông Đình. Khi nhắc đến ông Hoàng Mười, người dân từ Bắc chí Nam ai cũng ngưỡng mộ, không ít nơi lập đền thờ ngài. Di tích đền ông Hoàng Mười ngoài giá trị văn hóa lịch còn có cảnh quan hấp dẫn du khách, thuận tiện giao thông. Di tích toạ lạc trên vùng “sơn thuỷ hữu tình”.
Theo dân gian, ông Hoàng Mười là người văn võ toàn tài nên được giao trọng trách trấn thủ Nghệ An, được đặc cách toàn quyền khâm sai kiểm soát ở xứ Nghệ, ông có công dựng nền thịnh trị, ổn định cuộc sống cho nhân dân quanh vùng. Đặc biệt, ông luôn quan tâm, gần gũi, giúp đỡ người nghèo.
Căn cứ vào các sắc phong được lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, thần Hoàng Mười được thờ chính trong đền là nhân vật có thật. Ông là Đại tướng họ Nguyễn tên tự Duy Lạc, là người có tài thao lược, đã từng phò tá vua Lê, được phong đến chức Đô chỉ huy sứ. Là vị anh hùng cầm hàng vạn quân đi dẹp giặc. Về sau lại có công lao rất lớn trong việc đánh đuổi quân nhà Nguyễn cướp 7 huyện Nam Hà, nay là vùng đất Hà Tĩnh và tả ngạn sông Lam bao gồm Thanh Chương, Nam Đàn nên được phong chức Đặc Tiến phụ quốc Thượng tướng quân, cẩm y vệ,…
Theo gia phả họ Nguyễn tại thôn Xuân Am thì Nguyễn Duy Lạc sinh năm Mậu Ngọ và mất ngày 12/2 năm Kỷ Mão, có công giúp làng 100 quan tiền, 2 mẫu ruộng nên được thờ cúng trong đền. Ông là con trai thứ năm của Nguyễn Phúc Tâm. Khi Nguyễn Duy Lạc được sắc phong là Vị quốc công, người cha được sắc phong Phúc quốc công, còn người con cả Nguyễn Duy Nhân cũng được phong Đặc tiến hộ quốc thượng tướng quân. Cả ba cha con họ Nguyễn đều được sắc phong và được nhân dân thờ cúng tại đền Xuân Am. Đức Hoàng Mười được thờ trong hệ thống đạo mẫu tứ phủ nghĩa là đã được thần thánh hóa. Ngày nay tại đền Hoàng Mười vẫn còn lăng mộ Nguyễn Duy Lạc. Trên án thờ có đắp thanh gươm và cây bút lớn vươn thẳng lên trời xanh.
Đền Hoàng Mười ngôi đền linh thiêng xứ Nghệ, hằng năm, vào những dịp lễ hội, các ngày rằm, mùng 1, hàng vạn người dân xứ Nghệ và du khách thập phương đến kính cẩn thắp nén hương bày tỏ lòng thành kính, cầu cho gia đình ấm no hạnh phúc, cầu cho quốc thái dân an. Trong những năm qua, đền cũng nhận được sự quan tâm đầu tư tôn tạo từ lãnh đạo các cấp để ngôi đền ngày càng khanh trang hơn, phục vụ đời sống tâm linh của người dân.
Theo: Theo Nông Thôn Ngày Nay
